DEEL 2. Derde brief
De keizer vroeg eens waarom god zich niet kenbaar maakte aan China. Le Comte meent dat de Chinezen dat aan zichzelf te danken hebben "vermits sy door een sondige onagtsaamheyt, en een vrijwillige verhardinge, so lichtvaardigglijk de gave Gods verworpen hebben."
Er zijn echter wel diverse bekeringsbewegingen in China geweest in de loop van de geschiedenis. "Men twijfelt niet of den H. Thomas heeft het gelove in Indien gepredikt, en 't is seker dat d' Indianen ter dier tijdt China volkomentlijk kenden..." (p. 259)
De ontdekking van de steen van Signanfou in 1625 heeft ons een belangrijke kerstening van China leren kennen die. Het gaat hier om de Nestoriaanse stèle die in Xian bewaard wordt. Omwille van het belang van dat document geven we hier in extenso de tekst weer die in het boek 3 pagina's beslaat. (pp. 260-262)
Een volgende en definitieve fase in de kerstening begon met Franciscus Xaverius in 1552.
In 1688 bezocht pater Caroccio, een Portugese jezuïet, het graf waarop een steen aangebracht was in het Laijn, het Portugees, het Chinees en het Japans: "t Is alhier dat Xaviero een waaragtig Apostolisch Man begraven is." Er was daar toen al een verering voor de heilige gegroeid. Men kan over Xaverius niet zwijgen wanneer men over de missie in het Oosten wil spreken.
Folio 54 in het boek
Dan spreekt hij over de paters Roger, Pasio en Ricci "alle drie Italianen, om alle haare sorgen, en so het nootsakelijk was, al haae bloedt, daar tot aan te wenden, en te besteeden. " (p. 265) "De Vader Ricci onderscheyde sig boven al door sijn yver en bequaamheyt; want hy was bondig wegens de gewoonten, van de godsdienst, van de wetten en van de ceremonien van 't Landt, die hy lange tijdt te vooren tot Macao bestudeert hadt, onderwesen. Hy sprak de taal seer wel, hy verstont volkomentlijk haar karakters; al dat selve met zeeden die ongemeen gereguleert waren, met een naturel, 't welk sagt, gemakkelijk, en believende, en met een sekere indringende geest, die hem eygen was, en die men nauwelijks afweeren kost; maar boven al met die brandende yver, die de H. Geest gewoon is in de Evangelische arbeyders t' inspireren, t' samen gevoegt sijnde; al dat selve, seg ik, verwierf hem in korte tijdt d'agting van een groot man, en van een Apostel." (p. 265)
Een kleine opmerking over het Nederlands en de typografie. Een punt wordt door een een dubbelpunt weergegeven zoals in H. Geest. Op het einde van een zin staat een punt zoals ook nu gebruikelijk. In de tekst komt veelvuldig / voor. Ik heb het 'vertaald' door een komma. Een puntkomma wordt (weinig) gebruikt. Een zefstandig naamwoord krijgt vaak een hoofdletter. Nochtans niet altijd. Woorden die eerder abstract of minder 'zichtbaar' zijn krijgen dan weer vaak geen hoofdletter bv. verwondering, taal, yver...De eindletter d en t zoals in Landt, bestudeert hadt, vraagt speciale aandacht zoals ook de y of ij.
De missionarissen konden profiteren van het succes van pater Ricci. Na zijn dood kwamen er grote moeilijkheden door Portugese "valsche Broeders" die blijkbaar beducht waren dat ze hun invloed in China zouden verliezen.
Na de dood van Ricci breekt er in 1615 een vervolging uit. "Het onweder geduyrde by de ses jaaren." (p. 268) Adam Schall kan het tij keren: "Vader Adam Schaal, een Hoogduytser van Natie die aan 't Hof verscheen, gaf een nieuwe glans, aan het wder aangroeyende Christendom."
Op pp. 269-270 wordt een wondere historie verteld van pater Faber die in de stad Ham-tchoum in de provincie Chensi tot tweemaal toe een sprinkhanen plaag met succes en wijwater afweert.
Een keizerin wordt met haar zoon bekeerd maar "d'een en d'ander hadden nauwelijks de tijdt om haar geloof t' overleven..." want de Tartaren veroveren het rijk. De tijd is onzeker maar de nieuwe keizer kiest voor pater Adam om "de bestieing van de wiskonsten" eerder dan voor de "Mahometanen" die toch al 300 jaar het vertrouwen genoten. Daar komen natuurlijk moeilijkheden van ( p. 272-273) maar Schall wordt door een aardbeving ("Dat wonder werk verbaasde al de werelt.") en het optreden van pater Verbiest gered. "Hy was naar de doot van den Vader Adam voorsitter van de Wiskonstenaars geworden en was met den Almanach van het Keyserrijk beladen."
Pater Verbiest wordt bevorderd en het christendom kreeg weer mogelijkheden "en de Keyser bestelde merkelijke sommen om hem [Adam Schall] een deftige Grafstede op te rechten, die men noch tegenwoordig ter plaatse van sijne begraaffenisse siet; met beelden en verscheyde andere figuren van marmer, volgens de gewoonte van 't Landt verciert."(p. 275).
De missionarissen worden wel bespied maar hun daden beantwoorden aan hun woorden.
Door een rebellie (p. 277) en onder druk van verdachtmaking (p. 278) giet Verbiest kanonnen voor de keizer. Hij doet dat goed "Alle die stukken kanon waren heel dun en heel ligt, maar men versterkte deselve met ribbens, van vooren af tot achter toe, langs heen deselve gelegt en met sterke ysere banden, in forme van ringen..."
Zoals zo vaak klaagt Le Comte, hier bij monde van Verbiest, over het tekort aan missionarissen (p. 279).
Dan volgen 4 pagina's over diverse bisschoppen die als vicarissen naar China gestuurd werden. We geven de tekst volledig weer. De onderliggende kwestie is natuurlijk het feit dat Lodewijk XIV op eigen gezag missionarissen naar China stuurde en daardoor het padroa van Portugal miskende.
Hij eindigt zijn brief zoals zo dikwijls, met een oproep om meer missionarissen naar China te zenden, want de oogst is groot.
