3. De Geographia in de Cultuurbibliotheek
3.A. 11 oudere uitgaven
De Cultuurbibliotheek bezit 11 oude uitgaven van de Geographia van Claudius Ptolemaeus: 4 originele uitgaven van de 16de
tot de 18de eeuw en 7 facsimiles van
uitgaven uit de 15de en 16de eeuw. Ze worden kort
beschreven.
XVe EEUW
Begin 15de eeuw werden in het Westen, de eerste Latijnse vertalingen
gemaakt uit de Griekse grondtekst, door Manuel Chrysoloras
(onvoltooid), Jacopo Angelo
(1406), Francesco de Lapacino
(1415), Domenico di Leonardo
Boninsegni.
L’abondance des manuscrits copiés
au XVe siècle, la richesse de l’ornementation, la beauté picturale des cartes,
la variété et la notoriété des destinateurs, attestent le grand intérêt que
l’on portait alors à l’œuvre géographique de Ptolémée (Germaine Aujac
o.c. p.177)
De Cultuurbibliotheek bezit (natuurlijk)
geen handschriften, maar de kaarten van
de Codex Lat. VF. 32 uit de
Nationale Bibliotheek te Napels, werden in
Deze uitgave bevat alleen de
27 traditionele kaarten. Het zijn schitterende prenten in felle kleuren met een
opvallend donkerblauw voor de zee. De kunstenaar is niet met zekerheid gekend
maar sommigen schrijven het werk toe aan Nicolaus Germanus die ook de editie van Ulm (1482) verzorgde. Voor
de wereldkaart werd de enkelvoudige conische projectie gebruikt zoals
Ptolemaeus die beschrijft in Boek I, hoofdstuk XXIV.
Lelio Pagani situeert Ptolemaeus
in de Griekse traditie, geeft een korte beschrijving van zijn werk, en plaatst
hem in de Italiaanse Renaissance. Hij beschrijft de volledige codex en
verdedigt de toeschrijving van de kaarten aan Nicolaus
Germanus (Cultuurbibliotheek 2001/2389).
In de XVe eeuw verschenen ook al de eerste
drukken. De uitgave van Bologna in 1477
is de eerste gedrukte atlas en meteen ook de eerste met gegraveerde kaarten. Het
werk werd uitgegeven door Dominicus de Lapis met de
vertaling van Jacobus Angelus en met kaarten van Taddeo
Crivelli. De uitgever was er zich van bewust dat hij
de eerste uitgave op de markt bracht. Wegens de concurrentie was er haast bij.
De atlas bevat maar 26 kaarten, de nummering is wat verwarrend en de kaarten
zijn van matige kwaliteit. De graveur is niet gekend. In 2006 werd een
exemplaar geveild voor 3,3 miljoen EUR. In 1963 werd een facsimile uitgegeven
door N. Israel in Amsterdam, als eerste deel van de interessante reeks Theatrum Orbis Terrarum (Cultuurbibliotheek 2001/1964). De uitgaven in
die reeks worden vaak uitvoerig ingeleid door Raleigh
Ashlin Skelton.
In de reeks Theatrum Orbis Terrarum verscheen ook de editie van Rome uit 1478.
Die heeft gegraveerde kaarten die
superieur zijn aan de kaarten van Bologna 1477. De vertaling van Angelus werd
verbeterd door Domizio Calderini
die over een oud Grieks handschrift beschikte. Conrad
Sweynheym van Mainz kon de
uitgave niet voltooien maar Arnoldus Buckinck gaf uiteindelijk het werk uit. Een detail: de
namen en de cirkeltjes die steden aanduiden werden niet gegraveerd maar met
letters in het koper geslagen. Het is een prachtige atlas (CB 2001/1959).
De Geographia van Firenze uit 1482 is door Francesco
Berlinghieri zo vrij bewerkt, dat sommigen er geen
echte uitgave van Ptolemaeus in zien. Het werk is in Italiaanse verzen gesteld;
kaarten werden na de tekst van het betreffende boek ingelast; er werden ook
enkele nieuwe kaarten bijgevoegd. Op Liber Secundus bv. volgt een wereldkaart
en vijf traditionele kaarten van Europa. Bovendien werd een meer moderne kaart
van Spanje en een interessante kaart van Gallia Novella
toegevoegd (Theatrum Orbis Terrarum III, 4; CB 2003/719).
De editie van Ulm uit
XVIe EEUW
De editie van Straatsburg uit
De editie
van Bazel uit 1540 is een prachtige uitgave van Sebastian Münster gedrukt door Henricus Petrus.
De vertaling is van Wilibald Pirckheimer.
Het boek bevat een opdracht aan Philippus van Gundelsheim bisschop van Bazel, een index van plaatsnamen,
de tekst van de 8 boeken, 27 kaarten volgens Ptolemaeus en 20 nieuwe kaarten en
een Appendix geographica,
in qua tres orbis partes sigilatim describuntur iuxta modernum rerum statum.
De tekst is goed
leesbaar omdat er weinig afkortingen gebruikt worden en de tekst regelmatig
gezet is. De bladspiegel is rustig en voor elke kaart is een korte samenvatting
in een breed picturaal kader gezet. Het
titelblad is functioneel en chic. Het tekstblok staat hoog op het blad met
ruime randen. (CB 2001/1961)
In 1596 verscheen er in Venetië bij Simon Galignanus een uitgave van de Geographia met de 27 kaarten door Hieronymo
Porro gegraveerd en aangevuld met 36 nieuwe kaarten
van Giovanni Antonio Magini:
Geographiae universae tum veteris tum novae absolutissimum opus duobus voluminibus
distinctum. De atlas bevat bovendien nog een mappa mundi van
Mercator in een kleinere versie van H. Porro (CB
2008/2616). Het formaat is bescheiden (21,5 x 16,5 cm), wat de leesbaarheid van
de kaarten niet vergemakkelijkt.
XVIIe EEUW
Claudii Ptolemaei
Alexandrini Geographiae libri octo Graeco-Latini is een boek waar velen aan gewerkt hebben (Cultuurbibliotheek
2008/417).
Het werd in
Gerard Mercator heeft de Latijnse tekst verbeterd uitgegeven en de
kaarten in de geest van Ptolemaeus weer samengesteld. Latine primum recogniti
et emendati, cum tabulis geographicis ad mentem auctoris restitutis, per Gerardum Mercatorem.
Daarna werden door Petrus Montanus,
Griekse en Latijnse versies opnieuw bekeken en op meerdere plaatsen verbeterd. Iam vero, ad Graeca et Latina exemplaria a Petro Montano iterum recogniti, et pluribus locis castigati.
Bovendien werden door hem meer recente benamingen en synoniemen
toegevoegd van meerdere schrijvers, zowel oude als moderne. Ze werden met veel
zorg bijeengebracht tot nut en voldoening van diegenen die zich op de studie
van de Geographia toeleggen Adjecta insuper ab eodem, nomina recentia et aequipollentia ex variis auctoribus veteribus et recentioribus, magna cura collecta,
in gratiam et usum Geographiae studiosorum.
Het boek bestaat uit twee duidelijk onderscheiden delen. Het eerste deel
is een iuxta uitgave van de Geographia in het Grieks en het Latijn. Het tweede deel bevat 28
kaarten van Mercator. Elk deel heeft een eigen index.
Ons exemplaar bevat een inleiding door Jodocus
Hondius, de gebruikelijke gedichten door Heinsius, Bertius en Gruterus, een Catalogus
auctorum ex quibus nostra synonyma desumpta, de praefatio en het
bekende portret van Mercator door Hogenberg. Het is
volledig conform de beschrijving van Atlantes
Neerlandici I: 1:511A (Cultuurbibliotheek 98/1141).
Theatri geographiae
veteris tomus prior van Petrus Bertius in 1618 door Jodocus Hondius bij Isaac Elzevier in Amsterdam uitgegeven, bevat
de 8 boeken van Ptolemaeus in een Latijn–Griekse versie, de 27 kaarten door
Mercator getekend en gegraveerd, en aanvullende nota’s van Mercator over de
kaarten. Tomus posterior
bevat o.a. het Itinerarium Antonini,
de Peutingerkaart en het Parergon
van Ortelius. De twee delen zijn in één volume
gebonden (CB 2009/10).
XVIIIe EEUW
In 1704 verscheen in Leiden en Utrecht een uitgave van de kaarten zonder
tekst: Tabulae geographicae
orbis terrarum veteribus cogniti. De
kaarten zijn van Mercator maar opgesmukt met andere cartouches. (Vergelijk met CB
2008/417.) De volgorde is bovendien niet klassiek (CB 2008/418).